BYKHY’ye göre “Tahliye (Çıkış) Genişliği” nasıl hesaplanır? (adım adım, örnekli anlatım)

Bu yazı, Binaların Yangından Korunması Hakkında Yönetmelik (BYKHY) hükümlerine göre kullanıcı yükü, kaçış uzaklığı ve çıkış/tahliye genişliği hesabını konuyu hiç bilmeyen birine anlatır gibi, sıfırdan ve örneklerle açıklar. Anlatımda özellikle Ek-5/A, Ek-5/B tabloları ile Madde 32–33 (ve yeri geldikçe diğer maddeler) esas alınmıştır.

Önerilen Yazı

BYKHY Yangın Kaçış Genişlikleri Otomatik Hesaplama

1) En temel fikir (3 parça veriye bakarız)

1. Kullanıcı yükü (kişi sayısı): Mahalin alanını, Ek-5/A’daki m²/kişi katsayısına böleriz. İlk 4 satırdaki kullanımlar net alana, diğerleri brüt alana göre hesaplanır. Kişi sayısı özel olarak belirliyse, bu sayı hesaplanan değerden küçükse yine de belirli kişi sayısını esas alırız.

2. Kaçış uzaklıkları: Kullanım sınıfına göre Ek-5/B’de “tek yön” ve “iki yön” için, yağmurlama (sprinkler) var/yok durumlarına bağlı en çok mesafeler verilmiştir. Uzaklık ölçümü mekânı çevreleyen duvardan 40 cm içeriden başlar; kuş uçuşu (doğrusal) ölçüm kabulü ise izin verilen en çok mesafenin 2/3’ü ile sınırlıdır.

3. Çıkış/tahliye kapasitesi ve genişlik: Yönetmelik, kapılar, merdivenler, koridorlar vb. tüm kaçış elemanlarının kapasitesini 50 cm’lik birim genişlik üzerinden tanımlar. Her kullanım sınıfı için, birim (50 cm) genişlikten geçebilecek kişi sayısı Ek-5/B’de ayrı ayrı verilmiştir (dış kapı, iç kapılar, merdiven, koridor).

2) Yönetmelikteki asıl hesap: Madde 32–33’ün özeti

• Madde 32: Kullanıcı yükü = Ek-5/A katsayıları; kapasite hesabında 50 cm birim genişlik; birim genişlikten geçen kişi sayısı = Ek-5/B. Ayrıca kaçış uzaklığı Ek-5/B limitlerini aşamaz.

• Madde 33 (toplam çıkış genişliği):

  • Formül:
    Toplam çıkış genişliği = kattaki toplam kis¸i sayısıbirim genis¸likten gec¸en kis¸i sayısı\dfrac{\text{kattaki toplam kişi sayısı}}{\text{birim genişlikten geçen kişi sayısı}}birim genis¸​likten gec¸​en kis¸​i sayısıkattaki toplam kis¸​i sayısı​ × 0,50 m
    (0,50 m = 50 cm’lik birim genişlik)

  • Asgari temiz genişlikler ve dağıtım:

    • 50–500 kişi → her bir kaçış yolu ≥ 100 cm,
      501–2000 kişi → ≥ 150 cm,
      ≥2001 kişi → ≥ 200 cm.
      Ayrıca hiçbir çıkış/merdiven 80 cm’den dar olamaz; koridor/hol olarak da kullanılan kaçış yolu ≥ 110 cm olmalıdır.

    • Yüksek binalarda (BYKHY tanımına göre) kaçış yolları ve merdivenler ≥ 120 cm. 200 cm’yi aşan merdivenler, korkulukla 100–160 cm’lik parçalara bölünür.

    • İki çıkış gereken mekânlarda, her çıkış toplam kullanıcı yükünün en az yarısını taşıyacak genişlikte olmalı.

• Kaç çıkış zorunlu? Genel kural: Aksi belirtilmedikçe en az 2 çıkış. Kişi sayısı 500’ü geçerse ≥3, 1000’i geçerse ≥4. (Ayrıca 25 kişinin aşıldığı yüksek tehlikeli yerler ile 50 kişinin aşıldığı her mekânda en az 2 çıkış).

• Özel bir istisna: Zemin kattaki dükkânlarda kullanıcı sayısı <50 ve en uzak nokta–dış kapı arası ≤25 m ise tek çıkış mümkündür.

3) Ek-5/A: Kullanıcı Yükü Katsayısı (seçili kullanım alanları)

Not: 1–4. satırlar net alan, diğer satırlar brüt alan üzerinden hesaplanır. Kişi sayısı belirli olan mahallerde “belirli sayı”, hesaplanan değerden az olamaz.

Kaynak: BYKHY Ek-5/A.

4) Ek-5/B: Kaçış uzaklıkları ve birim genişlik (50 cm) kapasitesi

Aşağıda aynı tablonun (Ek-5/B) iki bölümü, okunması kolay olsun diye iki ayrı tablo halinde verilmiştir.

4.1. En çok kaçış uzaklıkları (metre)

Not 1: “Kolay alevlenici malzeme üretimi yapmayan endüstriyel yapılarda” tek ve iki yönlü uzaklıklar ½ oranında artırılabilir. 
Kaynak: BYKHY Ek-5/B.

Ölçüm ayrıntıları: En uzak nokta duvardan 40 cm içeriden; kuş uçuşu mesafe ise izinli mesafenin 2/3’ünü aşmamak şartıyla kabul edilebilir.

4.2. Birim genişlikten geçen kişi sayısı (50 cm başına kişi)

Not 2: “Hastaneler, Huzurevleri” satırında merdiven için değer 30’dur (eski 15 ibaresi 30 olarak değiştirilmiştir). 
Kaynak: BYKHY Ek-5/B.

5) Adım adım örnek hesaplar

Aşağıdaki örneklerde, her kaçış elemanını kendi “birim genişlik kişi” değeriyle ayrı ayrı kontrol ediyor, sonuçları asgari genişlik hükümleriyle karşılaştırıyoruz (Md.33).

Örnek-1: Ofis katı (brüt 800 m², sprinkler yok)

1. Kullanıcı yükü: Ofis → 10 m²/kişi ⇒ 800 / 10 = 80 kişi.

2. Çıkış sayısı: 50 kişi aşıldığı için en az 2 çıkış.

3. Kaçış uzaklığı: Büro binaları (sprinkler yok) → iki yön 45 m; tek yön 15 m sınırı. Uygun planla bu sınırlar sağlanmalı.

4. Toplam genişlik hesabı (her eleman için):

   • Merdiven toplam genişliği: 80 kişi / ( 60 kişi/birim ) × 0.50 m = 0.67 m. Ancak her bir kaçış yolu ≥100 cm şartı baskın. İki merdiven planlandığında her biri ≥100 cm alınır.

   • İç kapılar/koridor kapıları: 80 / (80 kişi/birim) × 0.50 m = 0.50 m → yine min. 100 cm kuralı geçerli.

   • Koridor genişliği: 80 / (100 kişi/birim) × 0.50 m = 0.40 m → fakat koridor/hol olarak da kullanılıyorsa ≥110 cm kuralı geçerlidir.
     Sonuç: 2 çıkış, her merdiven ≥100 cm, kapılar temiz genişlik olarak ≥100 cm, koridor ≥110 cm tasarlanır. (Temiz genişlik ölçümü için kapı/merdiven detayları aşağıda.)

Örnek-2: Mağaza (brüt 1.500 m², sprinkler yok, 2 çıkış)

1. Kullanıcı yükü: Mağaza → 5 m²/kişi ⇒ 1.500 / 5 = 300 kişi.

2. Çıkış sayısı: 300 kişi → en az 2 çıkış (500’e kadar 2 çıkış yeter).

3. Kaçış uzaklığı: Mağaza (spr. yok) → iki yön 45 m, tek yön 15 m.

4. Genişlik hesabı (toplam ve her çıkış en az yarı yükü karşılar):

   • Merdiven toplamı (varsa): 300 / 60 × 0.50 = 2.50 m. İki merdivense, her biri en az 1.25 m (≥100 cm koşulunu da sağlıyor).

   • İç kapılar: 300 / 80 × 0.50 = 1.875 m → iki çıkışa eşit bölünürse kişi başına 0.94 m; ancak min. 100 cm uygulanır.

   • Dış kapılar: 300 / 100 × 0.50 = 1.50 m → iki kapı düşünülürse en az 0.75 m; fakat min. 100 cm kuralı yine belirleyicidir.

   • Koridor: 300 / 100 × 0.50 = 1.50 m (ayrıca koridor/hol ise ≥110 cm).
     Sonuç: İki çıkış, her biri en az 1.25 m merdiven, kapılar ≥100 cm, koridorlar ≥1.50 m (veya ≥110 cm asgari şart).

Örnek-3: Yurt katı (brüt 600 m², sprinkler yok)

1. Kullanıcı yükü: Öğrenci yatak odaları → 10 m²/kişi ⇒ 600 / 10 = 60 kişi.

2. Çıkış sayısı: 60 kişi → en az 2 çıkış.

3. Kaçış uzaklığı: Yurtlar/Yatakhaneler (spr. yok) → iki yön 45 m, tek yön 15 m.

4. Genişlik hesabı:

   • Merdiven toplamı: 60 / 30 × 0.50 = 1.00 m → iki çıkış olduğundan her biri yine ≥1.00 m (ve 50–500 aralığı için ≥100 cm kuralı da tam uyar).

   • İç kapılar: 60 / 40 × 0.50 = 0.75 m → min. 100 cm’e tamamlanır.

   • Koridor: 60 / 50 × 0.50 = 0.60 m → fakat koridor/hol için ≥110 cm şartı geçerli.

Pratik not: Hesap sonucu “garip şekilde küçük” çıkabilir; çünkü asgari temiz genişlik hükümleri çoğu zaman nihai tasarımı belirler (özellikle ≥100 cm ve koridor ≥110 cm). Ayrıca iki çıkış varsa her birinin yükün en az yarısını taşıyacak kapasitede olması gerekir.

6) “Temiz genişlik” nasıl ölçülür? (kapı & merdiven)

• Merdivenlerde: Küpeştenin yaptığı çıkıntının 80 mm’si temiz genişliğe dâhil edilir.

• Tek kanat kapı: Kapı kasası/lamba ile 90° açılmış kanat yüzeyi arasındaki ölçüdür; 80 cm < temiz genişlik < 120 cm aralığı şartı vardır.

• Çift kanat kapı: Her iki kanat 90° açıkken kanat yüzeyleri arası ölçülür.

• Koridor yüksekliği: Kaçış yolu koridoru ≥210 cm.
  Kaynak: BYKHY Md.33 ayrıntı hükümleri.

7) Sık yapılan hatalar (kısa kontrol listesi)

• Net/brüt alanı yanlış almak (Ek-5/A’nın ilk 4 satırı net, diğerleri brüt).

• Her elemanı aynı katsayıyla hesaplamak (yanlış). Kapı/merdiven/koridor ayrı “kişi/birim” değerlerine sahiptir.

• Asgari genişlikleri atlamak (80 cm mutlak alt sınır; 50–500 arası her kaçış yolu ≥100 cm; yüksek binalarda ≥120 cm; koridor/hol ≥110 cm).

• Mesafe ölçümünü duvardan almak (doğrusu duvardan 40 cm içeriden). İki çıkış gereken yerde çıkışları “eşdeğer kapasitede” tasarlamamak.

8) Son söz

• Formül basit: kişi sayısı → Ek-5/B kişi/birim → 0,50 m ile çarp → asgari değerlerle karşılaştır → çıkiş sayısı/mesafeleri kontrol et.

• Yüksek riskli veya karmaşık kullanımlarda (ör. hastane, endüstriyel tesis) özel satırlar ve özel hükümler mutlaka ayrıca okunmalı (ör. hastanelerde tüm birimlerde “30 kişi/birim”, endüstride ½ mesafe artışı notu vb.).