Komuta Ekranı ve Güvenlik Operasyon Merkezi (GOM) Ergonomisi: Profesyonel Kılavuz
Güvenlik Operasyon Merkezleri (CCTV Kamera İzleme Merkezleri) (GOM), fiziksel ve dijital tehditlerin anlık olarak izlendiği, analiz edildiği ve müdahale edildiği kritik kontrol noktalarıdır. Bu merkezlerde kullanılan komuta ekranları, operatörün bilgiye erişimini kolaylaştıran ve karar verme süreçlerini destekleyen en önemli unsurlardandır. Ancak teknolojik kapasite kadar ergonomik tasarım da başarıyı doğrudan etkiler.
Ergonominin Güvenlik Operasyon Merkezindeki Önemi
Bir güvenlik operasyon merkezlerinde operatörler çoğunlukla 7/24 vardiyalı çalışır. Bu nedenle:
-
Uzun süreli oturumlarda kas-iskelet sağlığını koruyan tasarım,
-
Hızlı karar almayı destekleyen görsel ve fiziksel erişim kolaylığı,
-
Göz yorgunluğunu en aza indiren aydınlatma ve ekran yerleşimi,
-
Dikkat dağınıklığını önleyen ses ve ışık kontrolü, hayati öneme sahiptir.
Ergonomi; sadece fiziksel değil aynı zamanda bilişsel performansı da artırır.
Operatör Masaları
-
Yüksekliği ayarlanabilir masa ve sandalyeler önerilir.
-
Kablo yönetimi düzenli olmalı, ayak boşluğu engellenmemelidir.
Aydınlatma
-
Dolaylı ve homojen aydınlatma kullanılmalı.
-
Göz hizasında doğrudan ışık kaynakları olmamalı.
-
Gündüz-gece modları ile ekran parlaması engellenmeli.
-
300–500 lux seviyesinde dolaylı LED ışıklandırma tercih edilmeli
-
Gün ışığına duyarlı sensörlerle dinamik ışık kontrolü
-
Gündüz-gece vardiyası senaryolarında ışık sıcaklığına göre ortam ayarlanmalı
Gürültü Kontrolü
-
Sesli alarmlar çok sayıda ise kulaklıkla yönlendirilmelidir.
-
Mekanda ses yalıtımı ve akustik paneller kullanılmalıdır.
Güvenlik Operasyon Merkezlerinin başarısı, yalnızca teknolojiye değil, bu teknolojiyi kullanan insanlara yönelik ergonomik altyapıya da bağlıdır. Komuta ekranlarının yerleşiminden, yazılım tasarımına, vardiya planlamasından psikolojik konfora kadar tüm detaylar optimize edilmelidir.
ISO 11064 standardı, kontrol odalarının ergonomik tasarımı için uluslararası kabul görmüş bir rehberdir. Özellikle güvenlik operasyon merkezleri, endüstriyel tesis kontrol odaları, trafik izleme merkezleri, enerji santralleri ve benzeri yüksek dikkat gerektiren ortamlarda uygulanır. Aşağıda bu standardın temel yapı taşlarını açıklıyorum:
ISO 11064 toplamda yedi bölümden oluşur:
| Bölüm | Konu |
|---|---|
| Part 1 | Ergonomik ilkeler ve genel tasarım yaklaşımı |
| Part 2 | Kontrol odası yer seçimi |
| Part 3 | Yerleşim planı: kontrol odası, ekipman, çalışma alanları |
| Part 4 | Çalışma konsollarının tasarımı |
| Part 5 | Ekranlar, göstergeler ve kontrol arayüzlerinin düzeni |
| Part 6 | Fiziksel çevre koşulları (ışık, ses, sıcaklık, vb.) |
| Part 7 | Değerlendirme yöntemleri ve ergonomik analiz |
🧠 1. Bölüm – Ergonomik İlkeler ve Genel Tasarım Yaklaşımı
Amaç:
Operatör merkezli bir tasarım kültürünün oturtulmasıdır. Kullanıcı gereksinimlerinin tüm tasarım sürecine entegre edilmesi hedeflenir.
Temel Konular:
-
Kullanıcı Merkezli Tasarım (Human-Centered Design): Kontrol merkezi, kullanıcı ihtiyaçları doğrultusunda şekillendirilir. Operatör görevleri, zihinsel yük, algı, dikkat ve karar verme süreçleri analiz edilir.
-
Görev ve İşlev Analizi: Hangi işlevlerin kullanıcıya hangi yollarla sunulacağı tanımlanır. Örn: Operatör 5 saniyede bir alarmı fark etmeli.
-
Bilgi İşleme Süreçleri: Dikkat dağıtmayan, sezgisel bir arayüz sağlanmalıdır. Kognitif ergonomi esas alınır.
-
Kapsamlı Süreç Yönetimi: ISO 11064, tasarımı bir defalık bir iş olarak değil, sürekli gelişen bir süreç olarak görür.
Örnek:
Enerji santralinde çalışan bir operatörün hata yapma riski; aşırı veri akışı, kötü yerleştirilmiş alarmlar veya bilgi karışıklığı nedeniyle artabilir. Bu risk, uygun ergonomik planlama ile azaltılır.
🏗️ 2. Bölüm – Kontrol Odası Yer Seçimi
Amaç:
Kontrol odasının işlevselliğini ve güvenliğini sağlayacak fiziksel ve lojistik konumun belirlenmesidir.
Değerlendirilen Kriterler:
-
Güvenlik ve Erişilebilirlik: Kritik tesisler için sismik risk, sel, sabotaj, vb. riskler değerlendirilir.
-
İletişim Gereksinimleri: Kontrollü sahaya yakınlık ya da uzaklık; acil müdahale zamanı ve koordinasyon açısından hayati olabilir.
-
Veri Altyapısı Uyumu: Fiber optik kablolama, enerji hatları, UPS, soğutma sistemleri gibi altyapılarla entegrasyon kolay olmalıdır.
-
Personel Ulaşımı: Vardiya çalışanlarının ulaşım kolaylığı dikkate alınır.
Örnek:
Bir rafineri kontrol odası, patlayıcı alanların dışında ama üretim sahasına görsel temas sağlayacak şekilde konumlandırılır.
🧭 3. Bölüm – Yerleşim Planı: Alan, Ekipman ve İnsan Etkileşimi
Amaç:
Operasyonel verimlilik ve insan-faktörü optimizasyonu açısından fiziksel alanların fonksiyonel organizasyonu.
Temel Unsurlar:
-
Operatör Alanı: Her bir konsol için yeterli bacak alanı, kişisel eşyalar için bölme, göz hizasında ekranlar.
-
Ekipman Yerleşimi: Kritik cihazlar en yakın, destekleyici cihazlar ikinci çevrede.
-
Kaçış ve Geçiş Alanları: Yangın tahliye yolları, minimum geçiş mesafeleri (genelde en az 800 mm).
-
İzleme Alanı: Video wall veya büyük ekranın tüm operatörlerden görünür olması sağlanmalıdır (tipik görüş açısı 30°–60°).
Örnek:
Trafik izleme merkezinde video wall ekranı tüm operatörlerin yüzünü dönebileceği merkezî bir konumda yer almalı, reflektörlü ışık kaynakları ekran yansımasını engellemeli.
🪑 4. Bölüm – Çalışma Konsollarının Tasarımı
Amaç:
Çalışma konsollarının ergonomik, modüler, ayarlanabilir ve kullanıcı dostu olması.
Dikkat Edilmesi Gerekenler:
-
Yükseklik Ayarı: Oturarak ve ayakta çalışmaya uygun 700–1200 mm arası ayarlanabilirlik.
-
Göz–Ekran Mesafesi: 500–750 mm ideal aralıktadır.
-
Malzeme ve Kenar Yapısı: Parmak yaralanmalarını önleyecek şekilde yuvarlatılmış kenarlar, parlama yapmayan yüzeyler.
-
Kablo Yönetimi: Kablo kanalları, bağlantı noktaları kolay erişimli olmalı.
-
Dayanıklılık: 24/7 kullanımda deformasyon yaratmayacak düzeyde sağlamlık (örneğin EN 527-2 standardına uygunluk aranabilir).
Örnek:
Petrol tesislerinde yer alan SCADA kontrol panelleri için her operatör kendi koltuğunda monitör yükseklik ve açı ayarını kolaylıkla yapabilmelidir.
📺 5. Bölüm – Ekranlar, Göstergeler ve Kontrollerin Düzeni
Amaç:
Bilgi sunumunun anlaşılır, hızlı algılanabilir ve kritikliğe göre hiyerarşik yerleştirilmiş olması.
Ergonomik İlkeler:
-
En Sık Kullanılanlar En Yakında: Pareto ilkesi uygulanır. En çok kullanılan %20 fonksiyon en görünür ve ulaşılır alanda olmalıdır.
-
Renk Kodlama: Alarm – kırmızı, uyarı – sarı, normal – yeşil gibi sabit renk diline bağlı kalınır.
-
Fonksiyonel Gruplama: Aynı işi yapan göstergeler fiziksel olarak gruplanır.
-
Etiketleme ve Sembol Standartları: ISO 7000 gibi sembol standartlarıyla uyum gerekir.
-
Hata Riskini Azaltma: Düğmelerin şekil ve dokusuyla yanlış kullanım engellenir (örn: acil durdurma butonu kırmızı ve çıkıntılı).
Örnek:
Kritik proses hatlarını gösteren grafik ekranlar operatörün tam karşısında yer alırken, geçmiş veri trendleri ikinci monitörde bulunur.
🌡️ 6. Bölüm – Fiziksel Çevre Koşulları
Amaç:
Operatörün sürekli dikkatini koruyabileceği konforlu ve kontrollü bir iç mekân oluşturmak.
Kriterler:
-
Işık:
-
Genel aydınlatma: 300–500 lux
-
Ekran parlamasını engelleyecek difüz aydınlatma sistemleri tercih edilir.
-
-
Ses:
-
Maksimum sürekli arka plan gürültüsü: 45 dB(A)
-
Yalıtım panelleri ve sessiz HVAC sistemleri önerilir.
-
-
Isı ve Havalandırma:
-
Termal konfor: 21–24 °C
-
Havadaki CO₂ düzeyi 800 ppm’yi aşmamalı.
-
-
Titreşim ve Elektromanyetik Alan:
-
Özellikle veri merkezine yakın kontrol odalarında manyetik kalkanlama ve antivibrasyon platformlar tercih edilir.
-
Örnek:
Yer altı maden kontrol odasında yapay ışıklandırma sürekli ve sabit olmalı, hava kalitesi CO₂ ve oksijen sensörleriyle sürekli kontrol edilmelidir.
🔍 7. Bölüm – Ergonomik Değerlendirme ve Analiz Yöntemleri
Amaç:
Mevcut veya yeni kurulacak kontrol odalarının ergonomik yeterliliğinin bilimsel yöntemlerle test edilmesi.
Değerlendirme Yöntemleri:
-
Operatör Gözlemi: Görev sırasında yapılan alışkanlıklar, zorlanmalar, aşırı uzanma hareketleri incelenir.
-
Anket ve Görüşmeler: Operatör memnuniyeti, konsantrasyon düzeyi, yorgunluk hissi ölçülür.
-
Performans Ölçümü: Tepki süresi, alarm fark etme süresi, hata oranları.
-
Donanım ve Ortam Ölçümleri: Lüksmetre ile ışık ölçümü, termometre ve desibelmetre ile çevresel ölçümler.
-
Check List Kullanımı: Tasarım kontrolleri için ISO 11064 uyum kontrol listeleri.
Örnek:
Yeni kurulan bir şehir izleme merkezi, 6 ay sonunda operatörlerin hata oranları, vardiya başı göz yorgunluğu ve stres düzeyi analiz edilerek revizyona alınabilir.
